W murowanej piwnicy!

Ewolucja podmurówek i piwnic w domach wiejskich na Podhalu jest fascynującym świadectwem zmieniających się technologii, estetyki i potrzeb mieszkańców. Od prostych konstrukcji z łupków kamiennych na gliniano-wapiennej zaprawie, po dekoracyjne otoczaki łączone cementem, fundamenty domów góralskich przeszły długą drogę. Choć ich forma ewoluowała, nie zawsze szła w parze z funkcjonalnością. Wysokie partery, które miały być symbolem nowoczesności, okazały się niepraktyczne w życiu wiejskim, zmuszając domowników do przeniesienia codziennej aktywności do piwnic i garaży.

Architektura podhalańska, znana ze swojej prostoty, funkcjonalności i głębokiego związku z naturą, zachwyca do dziś swoją autentycznością. Drewniane domy, osadzone na solidnych podstawach z kamienia, nie tylko harmonijnie wpisywały się w krajobraz górski, ale także spełniały praktyczne funkcje ochronne i użytkowe. Kamienne fundamenty i piwnice od wieków były istotnym elementem konstrukcyjnym budynków na Podhalu, pełniąc rolę magazynów, schronień i miejsc codziennej pracy. W ciągu XIX i XX wieku ewoluowały zarówno techniki ich wykonywania, jak i estetyka, która z czasem zaczęła podlegać krytyce. Zmieniające się potrzeby mieszkańców, a także napływ miejskich wzorców, przyniosły rozwiązania, które nie zawsze odpowiadały rzeczywistości życia wiejskiego.

Łupki kamienne i tradycyjne zaprawy – pierwotna forma solidnej podstawy

W XIX wieku fundamenty tradycyjnych domów góralskich wykonywano z łupków kamiennych, naturalnych materiałów, które były powszechnie dostępne na Podhalu. Wydobywane z ziemi lub zbierane z okolicznych potoków, łupki o nieregularnym kształcie układano w warstwy, starannie dobierając je pod względem wielkości i grubości, aby zapewnić konstrukcji stabilność. Spoiwem tych kamieni była zaprawa gliniano-wapienna – mieszanka gliny, piasku i wapna gaszonego, która dzięki swojej plastyczności doskonale wypełniała szczeliny i wiązała kamienie.

Mimo że tradycyjna zaprawa nie była tak odporna na wilgoć jak późniejsze cementowe spoiny, jej naturalność i łatwość wykonania sprawiały, że była rozwiązaniem ekonomicznym i szeroko stosowanym. Z czasem jednak, pod wpływem wilgoci, gliniana zaprawa ulegała erozji, a gospodarze musieli regularnie naprawiać fundamenty. To, co dla współczesnych obserwatorów może jawić się jako niedoskonałość, było w tamtym czasie częścią naturalnego rytmu życia – konstrukcje wymagały stałej troski i konserwacji, co budowało specyficzną więź między mieszkańcami a ich domostwami.

Funkcje piwnic w wiejskich domach na Podhalu

W tym samym okresie, piwnice stały się nieodłącznym elementem domów, zwłaszcza tych budowanych na terenach o dużym nachyleniu terenu. Piwnice spełniały głównie funkcje praktyczne – były idealnym miejscem do magazynowania żywności i narzędzi gospodarskich. Dzięki naturalnej izolacji termicznej ziemi oraz grubym kamiennym ścianom, piwnice zachowywały stałą temperaturę przez cały rok. Latem było tam przyjemnie chłodno, zimą zaś panowała temperatura wystarczająca do bezpiecznego przechowywania warzyw, przetworów i produktów mlecznych. Gospodynie przechowywały tam beczki z kiszonkami, gliniane garnki z miodem, a w kącie stały zawieszone haki na wędliny. Wyobraźmy sobie tę surową przestrzeń – mrok rozjaśniany jedynie światłem świecy, chłód ścian z kamienia i zapach wilgotnej ziemi, w którym mieszały się aromaty przechowywanych zapasów.

W wielu domach piwnice miały podłogi utwardzane gliną lub ziemią, a wejście do nich prowadziło przez klapę w podłodze głównej izby. W bardziej okazałych gospodarstwach budowano zewnętrzne schody, które prowadziły do piwnicy, co znacznie ułatwiało dostęp.

Cement portlandzki i nowa jakość podmurówek z otoczaków

Na przełomie XIX i XX wieku technologia budowlana uległa zmianie wraz z pojawieniem się cementu portlandzkiego. Cement, który był trwalszy, odporniejszy na wilgoć i czynniki atmosferyczne, zrewolucjonizował sposób wykonywania fundamentów oraz piwnic. Nowa zaprawa pozwoliła budowniczym na stosowanie okrągłych otoczaków kamiennych, które zbierano w okolicznych potokach i rzekach. Kamienie te, o naturalnie wygładzonych krawędziach, zaczęły dominować w krajobrazie podhalańskich wsi. Dzięki cementowej spoinie można było stabilnie łączyć otoczaki o różnych kształtach i wielkościach, co pozwoliło na tworzenie trwałych, solidnych fundamentów.

Podczas gdy tradycyjne łupki charakteryzowały się surową i prostą estetyką, podmurówki z otoczaków stały się nośnikiem dekoracyjnych form, które zdobiły dolne partie domów. Góralscy rzemieślnicy prześcigali się w układaniu otoczaków w geometryczne wzory – poziome pasy, romby czy trójkąty. Niektóre podmurówki zdobiono kontrastującymi kolorami kamieni, tworząc efektowne obramowania, inne zaś układano w motywy roślinne, nawiązując do lokalnych tradycji artystycznych. Choć te formy dekoracyjne były świadectwem kunsztu kamieniarskiego, z czasem zaczęły budzić krytykę.

Przerost formy nad funkcją – krytyka estetyczna podmurówek

Podmurówki z otoczaków, które początkowo stanowiły harmonijne dopełnienie drewnianej architektury, z czasem zaczęły przechodzić metamorfozę. W miarę jak rzemieślnicy dążyli do coraz bardziej wyszukanych wzorów i ornamentów, kamienne podstawy domów stawały się coraz bardziej przesadzone. Prosta, naturalna forma fundamentów ustępowała miejsca nadmiernie ozdobnym kompozycjom, które nie zawsze wpisywały się w charakter góralskiego budownictwa. W efekcie fundamenty, które miały pełnić funkcję konstrukcyjną, zaczęły dominować nad resztą budynku, zaburzając jego estetyczną spójność.

Dla wielu architektów i miłośników tradycyjnej architektury była to zmiana niepożądana. Uważali oni, że estetyka fundamentów powinna być podporządkowana zasadzie funkcjonalności i prostoty, a nie dążeniu do dekoracyjnego przepychu. Podkreślano, że nadmierna ozdobność fundamentów często przytłaczała drewniane elewacje, które stanowiły kwintesencję góralskiego stylu.

Nowe problemy funkcjonalne – wysokie partery i życie w piwnicach

W drugiej połowie XX wieku wieś zaczęła czerpać wzorce z architektury miejskiej. Pojawiły się domy z wysokimi parterami, które stały się symbolem nowoczesności i elegancji. W rzeczywistości były one często niepraktyczne w warunkach wiejskich. Schody prowadzące do głównego wejścia utrudniały codzienne życie, szczególnie zimą, gdy pokrywa śnieżna uniemożliwiała swobodny dostęp do domu.

Mieszkańcy wsi, którzy od pokoleń przywykli do domów parterowych, w których życie toczyło się na jednym poziomie, zaczęli dostosowywać nowe budynki do swoich potrzeb. Wiele rodzin przenosiło się do piwnic lub garaży, które były przekształcane w kuchnie gospodarcze. Te improwizowane pomieszczenia, choć surowe i niewielkie, stały się centrum życia rodzinnego. W niskich, chłodnych wnętrzach piwnic stawiano piece kuchenne, przy których gromadzili się domownicy, a stół ustawiony w kącie pełnił rolę miejsca spotkań i codziennych posiłków.

Życie w piwnicach było jednak dalekie od komfortu. Brak odpowiedniej izolacji termicznej sprawiał, że pomieszczenia były wilgotne i chłodne, co sprzyjało rozwojowi pleśni. Garaże, pierwotnie przeznaczone na pojazdy i narzędzia, również adaptowano na potrzeby kuchenne, co pogłębiało problem nieefektywności przestrzennej domów. Wysokie partery, które miały być reprezentacyjne, często pozostawały nieużywane, podczas gdy codzienne życie toczyło się w piwnicznych zakamarkach.Ta historia podhalańskich fundamentów i piwnic przypomina o znaczeniu prostoty, funkcjonalności i harmonii w architekturze. Przykłady te skłaniają do refleksji nad tym, jak ważne jest projektowanie domów w zgodzie z lokalnym kontekstem oraz realnymi potrzebami mieszkańców.

56. POKROPEK (red.), Budownictwo ludowe w Polsce, Wydawnictwo ARKADY, Warszawa 1980, s. 56.