Tradycyjne domy podhalańskie

Tradycyjne zagrody podhalańskie, będące jednym z najbardziej charakterystycznych elementów kultury materialnej regionu Podhala, przez wieki stanowiły wyraz adaptacji do surowych warunków klimatycznych i górskiego krajobrazu. Ich architektura ewoluowała w odpowiedzi na zmieniające się potrzeby społeczno-ekonomiczne oraz nowe możliwości technologiczne, zachowując przy tym wiele pierwotnych cech wywodzących się z tradycji budownictwa drewnianego. Analizując rozwój formy architektonicznej podhalańskich zagród od XIX wieku po współczesność, możemy prześledzić nie tylko zmiany w konstrukcji i układzie przestrzennym, ale także w kompozycji bryły domu i relacjach między budynkami gospodarczymi.

Pierwotna zagroda podhalańska

W XIX wieku podhalańska zagroda drewniana stanowiła zamknięty układ, zbudowany wokół centralnego dziedzińca. Domy mieszkalne, nazywane „chyżami”, charakteryzowały się prostotą bryły, dwuspadowym dachem oraz wyraźnym podziałem na funkcje. Dom miał układ trzyizbowy, składał się z izby czarnej, izby białej oraz komory. Głównym materiałem budulcowym były masywne bale drewniane, łączone na zręb w technologii węgła prostego lub złącza „na rybi ogon”. Bryła domu była stosunkowo niewielka, co wynikało z konieczności ograniczenia strat ciepła. Powszechnie uważa się że dachy domów podhalańskich od zawsze charakteryzował duży kąt nachylenia połaci, które miały w ten sposób chronić przed zaleganiem śniegu. Nie jest to jednak prawda. Pogląd ten ugruntował się przez pryzmat późniejszych przemian, kiedy poddasza zaczęto stopniowo adaptować na funkcje mieszkalne – w tym pokoje dla letników. Na przykładzie tych najstarszych domów z Chochołowa czy Zakopanego, które nie uległy przemianom w późniejszym okresie wyraźnie widać, że pierwotny kąt nachylenia połaci nie przekraczał raczej 45 stopni, a nie raz stosowane przypustnice, dzięki którym wydłużano wysięg okapu na froncie powodowały dodatkowe spłaszczenie połaci.

Układ zagrody w rożnych częściach Podhala

Układ kompozycyjny zagrody podhalańskiej różnił się w zależności od  rejonu Podhala. Na wschodzie, w okolicach Białki i pogranicza ze Spiżem  dom mieszkalny zwykle znajdował się na froncie posesji, a budynki gospodarcze, takie jak stajnie, stodoły czy szopy, rozmieszczano w dalszej części dziedzińca, tworząc funkcjonalny układ zamknięty. Na zachodnim Podhalu, w Chochołowie i jego okolicach domy skupione są gęsto przy drodze, ustawione do niej krótszym bokiem, tak że elewacja frontowa jest do niej prostopadła. Przed frontem domu jest częściowo otwarte podwórko. Za nim znajdują się zabudowania gospodarcze. Tutaj dom razem z zabudowaniami gospodarczymi tworzy rzut w kształcie litery „L” gdzie front domu wystawiony jest na południe, a więc kalenica jego dachu znajduje się w linii wschód-zachód, zaś kalenica stodoły lub obory w linii północ-południe.

Przemiany w pierwszej połowie XXwieku

Na początku XX wieku forma zagrody zaczęła się zmieniać, głównie pod wpływem modernizacji rolnictwa oraz wzrostu zamożności mieszkańców Podhala. Wprowadzenie nowych narzędzi oraz maszyn rolniczych wymusiło rozbudowę budynków gospodarczych. Bryła domu mieszkalnego także zaczęła się powiększać, co związane było z rosnącymi potrzebami przestrzennymi rodzin. Zmieniono układ rzutów: coraz częściej pojawiały się aneksy lub werandy, które nadawały bryle bardziej urozmaicony charakter. Dachy pozostawały jednak nadal dwuspadowe, choć w niektórych przypadkach zaczęto zmieniać ich kąt nachylenia, co pozwalało na lepsze wykorzystanie przestrzeni poddasza. Budynki gospodarcze, dotychczas drewniane, stopniowo  uzupełniać o elementy kamienne lub ceglane, co zwiększało ich trwałość i funkcjonalność. Dotyczyło to przede wszystkim obór ze zwierzyną inwentarską jako pomieszczeń narażonych na wilgoć. Same domy mieszkalne i stodoły pozostawały drewniane. Relacje kompozycyjne między domem a innymi zabudowaniami stawały się mniej symetryczne, co wynikało z potrzeby dostosowania układu zagrody do różnorodnych funkcji, choć zasadniczy układ bryłowy domu i głównego budynku gospodarczego  pozostawał na rzucie zbliżonym do litery „L.”  W okresie międzywojennym można zaobserwować pewne wtórne przejścia stylistyczne pomiędzy architekturą zagród podhalańskich, a stylem zakopiańskim.   Otóż, projektowane przez osiadłego tu w 2 poł. XIX Stanisława Witkiewicza wille, inspirowane były pierwotną architekturą ludową Podhala. Należy jednak pamiętać że Witkiewicz odnosił się do niej dość luźno. Użytkownikami jego projektów nie byli przecież miejscowi górale, lecz przyjezdne zamożne elity, które zaczęły osiedlać się okresowo pod Tatrami. Sam Witkiewicz, mimo że związał się osobiście i twórczo z górami, też reprezentował sobą dalekie pochodzenie i mieszczański kosmopolityzm. Zapoczątkowany przez niego styl zakopiański, ma też ma cechy elitarne. Jest to styl luksusowych willi uzdrowiskowych z wyraźnym odcieniem modnej wówczas w całej Europie secesji. Dlatego styl willowy kształtowany przez przyjezdnych w Zakopanem – choć inspirowany chałupami góralskimi, to odróżniał się od nich skalą, dekoracyjnością i wieloma nieznanymi wcześniej na Podhalu elementami takimi jak przeszklone werandy, dekoracyjne szczyty i lukarny. Można powiedzieć, że te dwa często mylone acz zupełnie odrębne style:  starszy styl  „wiejsko podhalański” i młodszy, inspirowany nim „mieszczańsko zakopiański” rozwijały się równolegle, nieco niezależnie od siebie. Ale  właśnie w okresie międzywojennym obserwujemy wtórne, wsteczne czerpanie wzorców, kiedy co zamożniejsi górale, wznosząc swoje chałupy na całym Pogórzu Gubałowskim, zaczęli przyswajać niektóre elementy z willi witkiewiczowskich. Tak właśnie pojawił się jeden z najbardziej charakterystycznych elementów domów budowanych mniej więcej pomiędzy latami 1920 – 1950 – centralna, przeszklona weranda. Była ona wysunięta około 1,5m przed elewację frontową i stanowiła przedsionek do środkowej izby, w której kiedyś mieściła się ciemna kuchnia. Nad nią pojawiło się kolejne przeszklone pomieszczenie – rodzaj wyżki, używanej jako izba mieszkalna dla gości. W wielu przypadkach zewnętrzne wejście przybierało dodatkowo formę podłużnej, frontowej galeryjki z ozdobną balustradą i słupami podpierającymi wysunięty i lekko wypłaszczony okap dachu. Te nowe elementy architektoniczne przeplatały się z lokalną kulturą. Widać to choćby w zwyczaju podpierania dekoracyjnego frontowego okapu suchym konarem z drzewa. To pierwotny zwyczaj, który łączył w sobie praktyczną oszczędność  prymitywnego budownictwa  z ludowymi rytuałami. Na podhalańskiej wsi wierzono bowiem, że suche drzewo przy wejściu lub pod dachem chroni dom przedrzed złymi duchami.

Druga połowa XX wieku.

Okres po II wojnie światowej, szczególnie lata 50. i 60., przyniósł znaczną transformację architektury podhalańskich zagród. W tym czasie rozpoczęła się masowa migracja ludności do miast, co wpłynęło na zmniejszenie liczby tradycyjnych gospodarstw. Te, które pozostały, adaptowano do nowych potrzeb. Domy zaczęto budować z cegieł lub pustaków, co zwiększało ich trwałość, ale często zubażało ich walory estetyczne. W układzie rzutów zniknęła izba czarna, a wnętrza zostały przekształcone w bardziej funkcjonalne przestrzenie mieszkalne. Budynki gospodarcze w tym okresie stawały się bardziej uniwersalne, często łącząc funkcje stajni, stodoły i magazynu. Cała zagroda traciła tradycyjny charakter zwartego układu, co było wynikiem stopniowego odchodzenia od samowystarczalności gospodarstw.

W latach 70. i 80. widoczna była dalsza ekspansja nowych technologii budowlanych oraz wzrost zamożności mieszkańców. Domy zaczęły przyjmować bardziej złożone formy bryłowe, z częstym użyciem dwuspadowych lub wielospadowych dachów o zmiennym nachyleniu. Budynki gospodarcze zyskały nowoczesne formy, często z prefabrykowanych materiałów, co znacząco uprościło proces budowy, ale równocześnie wpłynęło na zanikanie regionalnego charakteru zagrody. Relacje między domem a budynkami gospodarczymi stawały się coraz luźniejsze, a przestrzeń dziedzińca często przekształcano na ogród lub miejsce rekreacji, co zwiększało komfort mieszkańców.

Począwszy od lat 60-tych, na Podhale trafiają wzorce modernistycznych willi. Ich główną cechą był tzw. wysoki parter. Oderwanie pomieszczeń mieszkalnych od poziomu ziemi i wyraźne oddzielenie ich od części inwentarskiej miało przydać mieszkańcom wygody  i zdrowia. Choć typowa forma „willi kostki” z płaskim dachem nigdy na Podhalu się nie przyjęła, to wyraźniej obserwujemy, że w tym czasie bryła domu przeszła ewolucje od formy niskiej i podłużnej, do kształtu bardziej zwartego na żucie zbliżonym do kwadratu. Taka koncentracja powodowała że domy w naturalny sposób stawały się wyższe. Jeszcze w latach 60 piwnica pod domem była stosunkowo niska, ale w kolejnych dekadach domy stawały się coraz wyższe. Obejmowały bowiem pełnowymiarowe przyziemie, wysoki parter oraz niekiedy nawet dwie kondygnacje poddasza użytkowego. Wtedy waśnie z każdą dekadą nasilała się tendencja do coraz bardziej stromych dachów  z którymi dziś kojarzymy Podhale, a które w skrajnych przypadkach  przyjmowały kąt nachylenia nawet do 60-ciu stopni.  Tutaj główny czynnikiem była popularyzacja budownictwa murowanego, gdzie dom przybierał rodzaj wielopokoleniowej wieży mieszkalnej, gdzie każda generacja rodziny zajmowała osobne piętro, zaś ostatnie przeznaczone było na wynajem letnikom.  Wówczas w całej Polsce obchodziło się od tradycyjnej ciesielki na rzecz budownictwa uprzemysłowionego. Dlatego nawet w domach, które nie przybierały formy kostki z płaskim dachem, więźba dachowa nie stanowiła już samodzielnej zaawansowanej struktury. Z powodu niedoboru drewna, cienkie krokwie oparte o mury były jedynie uzupełnieniem konstrukcji z betonu i pustaków. W takich warunkach wysoce stromy dach okazywał się lepszy, ponieważ zalegający śnieg nie obciążał połaci.

Adaptacja tradycji lokalnej do form budownictwa uprzemysłowionego.

Jednak fenomen Podhala polega na tym, że mimo industrializacji budownictwa w całej Polsce tu, równolegle z domami murowanymi cały czas utrzymywało się rzemiosło ciesielskie i wznoszono wiele domów łączących w sobie cechy napływowe z lokalnymi. Tradycyjną konstrukcję zrębową z bali adaptowano do zwartej bryły domu na wysokiej murowanej  piwnicy. Niekiedy konstrukcja drewniana obejmowała wszystkie kondygnacje od parteru włącznie, a czasem tylko poddasze. Im bardziej ograniczano tradycyjne użycie drewna, tym bardziej starano się wykorzystać jego dekoracyjny walor – co wydaje się być jakąś próbą potrzymania lokalnej tożsamości w czasach przemysłowej uniformizacji.  Można powiedzieć, że architektura drewnianych domów adaptowała się do rozwoju form murowanych, dlatego również domy drewniane na przestrzeni dekad również przyjmowały kształt coraz bardziej zbliżony do „wierzy mieszkalnej” z bardzo stromym dachem.  Dodatkowo interesujące jest to, że w przeciwieństwie do innych regionów Polski wysoka i zwarta forma domu mieszkalnego w wielu przypadkach utrzymała połączenie z zabudowaniami gospodarczymi. Niekiedy stanowią one jeden podłużny ciąg, choć częściej pozostała w użyciu forma zbliżona do rzutu w kształcie litery „L”.

Od lat 90. XX wieku aż po współczesność podhalańskie zagrody przeżywają kolejną falę transformacji, wynikającą z globalizacji oraz rosnącego znaczenia turystyki. Wiele tradycyjnych domów zostało przebudowanych lub zastąpionych nowymi obiektami, często inspirowanymi stylem podhalańskim, lecz z wykorzystaniem nowoczesnych technologii. Bryły domów stają się bardziej monumentalne, co odpowiada potrzebom inwestorów poszukujących przestrzeni mieszkalnych i komercyjnych. Dachy często przybierają formę wielospadową, a rzuty budynków są coraz bardziej złożone, łącząc funkcje mieszkalne i turystyczne. Budynki gospodarcze zanikają lub przekształcane są w garaże i magazyny, co ostatecznie zmienia charakter dawnej zagrody. Jednocześnie wzrasta świadomość wartości dziedzictwa kulturowego, a niektóre obiekty są odnawiane w duchu tradycyjnego budownictwa drewnianego, choć często z zastosowaniem współczesnych udogodnień.

Ewolucja formy architektonicznej tradycyjnych zagród podhalańskich od XIX wieku do współczesności odzwierciedla głębokie przemiany społeczno-ekonomiczne regionu. Od skromnych, zwartej formy chłopskich domów i funkcjonalnych budynków gospodarczych, przez rozbudowę i modernizację w pierwszej połowie XX wieku, aż po współczesne adaptacje i przekształcenia, podhalańskie zagrody ukazują dynamiczny proces adaptacji tradycji do wymogów współczesności. Mimo że wiele oryginalnych cech zanikło, duch regionalnej architektury wciąż pozostaje obecny, stanowiąc inspirację dla nowych pokoleń architektów i inwestorów.